Talimü'l Müteallim (İslam'da Eğitim-Öğretim Metodu)

Zernuci’nin Talimü’l Müteallim Adlı Eserinde İlim Yolcusunun Özellikleri

İlim; Âlemi konu edinen her şeydir.  Âlem ise Allah’ı bilmeye tanımaya vesile olan her şeyin adıdır. İnsanlar âlemi, cinler âlemi, melekler âlemi, bitkiler âlemi, hayvanlar âlemi…

Peygamberimiz (s.a.v) buyurmuşlardır:       مسلمةو مسلم كل على فريضة العلم طلب

“İlim öğrenmek, her Müslüman erkek ve kadına farzdır.”[1] Zorlu olan bu yol, ilim yolcusu ve ilim yolu açısından bazı şartları gerektirir. En önemlisi ilim yolcularının ilme ulaşma yollarını bilmesi gereklidir. Metodu bilmeyen kişi meleklerin kanatları üzerinde yürüdüğü bu yoldan sapar ve maksadına ulaşamaz. Peki, nedir bu şartlar?

İlimde niyet esastır. İlim yolcusu dünya menfaati ve rütbesi elde etme düşüncesinde olursa yahut bir diplomaya sahip olmaya niyet edip Allah rızası için, dinin ihyası, Müslümanlardan cehalet ve taassubun yok edilmesi konusunda iyi bir niyet taşımazsa onun öğreniminin Allah katında hiçbir değeri olmaz. Böyle kimseler sevap alamazlar. Ancak diploma, mevki ve rütbe alırlar. Fakat ilim yolcusu Allah’ın rızasına niyet ederse hem dünyaya ait rütbe ve değerlere nail olmak, hem de ahirete ait yüksek rütbeleri ve üstün mevkileri kazanmak söz konusu olur. Niyet, ilim yolcusunun ilk adımıdır. Niyetten sonra çalışmak esastır. İlim yolcusu çalışmasının sonucunu ise Allah’a bırakmalıdır. Bu ise tevekkülü gerektirir. [2]

Tevekkül, kul olarak acizliğini beyan edip Allah’a güvenmek, teslim olmaktır. Tevekkül çalışmaktan sonradır. Önce azim, teşebbüs ve çaba sonra tevekkül gelir. İlim yolcusunun tevekkülü ise ilimde kavrayış sahibi olması içindir. Peygamberimiz (s.a.v) bu konuda şöyle buyurmuşlardır: “Önce deveni bağla sonra tevekkül et.”   İlim yolcusunu ilim yolunda bekleyen tehlikeler vardır. Bu tehlikelerden kendisini takva ile koruyabilir.

Takva, dünya ve ahirette insana zarar verebilecek şeylerden korunmak, böylece Allah’a yaklaşmaktır. İlim yolcusu dünya işlerine, geçim derdine düşmemeli kendini tamamıyla ilme vermelidir. Çünkü dünya kişiyi oyalar ve böylece ilimden alıkoymuş olur. İmam-ı Azam’ın öğrencilerinden İmam Veki’ vakit alır düşüncesiyle yemeği ekmeksiz yer, bu konuda şöyle derdi “Ekmeği yemek ve çiğnemekle vakit kaybolur. Bu kadar zaman içinde ben elli âyet Kur’an okuyabilirim.” [3]

İlim yolcusu, ilim tahsili ile Allah’ın verdiği akıl nimeti ve beden sağlığı nimetinden ötürü Allah’a karşı şükretmelidir. Çünkü şükür, şükredilen şeyin artmasına sebeptir. Kur’an-ı Kerim’de bu konuyla ilgili Cenabı Hakk şöyle buyurmaktadır:  “…Eğer şükrederseniz elbette size nimetimi arttırırım. Eğer nankörlük ederseniz, hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir.”[4] Şükür sayesinde öğrenci kendi aklını beğenmekten sakınır. İslam eğitim sistemini maddeci eğitim sisteminden ayıran nokta burasıdır. Bir tarafta aklını beğenenler, her şeyi kendinden sananlar; diğer tarafta bu aklı verene teşekkür edenler bulunmaktadır. Birinin vardığı sonuç bunalım, huzursuzluk, boşluktur. Diğerininki ise tam bir huzur, bağlılık, eminlik ve iki dünya mutluluğudur.[5] İlim yolu zorlu bir yoldur. Bu mutluluğun sağlanması ve sürekli kalması kolay değildir. Şeytan insanı vazgeçirmek için her türlü hileye başvurur. Bunun için ilim yolcusunun sabırlı olması gerekmektedir.

 Sabır, bütün işlerin üzerine bina edildiği büyük bir temeldir. İlmin yolları çok pürüzlü ve dikenlidir. Maksada erişebilmek için pürüzlere göğüs germek, engelleri sabırla tırmanmak gerekir. İlim bir denize benzer. İlim yolcusu da bu denizde yüzmek isteyen bir yüzücüdür. Yüzmeyi bilmeyenin denizde boğulduğu gibi ilmi elde etmenin kurallarını bilmeyen kişi de işin başında batar, başarı sağlayamaz. Yüzmeyi başaranlar ise bunu övünç kaynağı olarak görmemeli, duruşunu bozmamalıdır.[6]

İlim yolcusu alçak gönüllü olmalıdır. Yani ilim yolcusu elde ettiği bilgiyi başkalarına karşı bir böbürlenme vasıtası yapmamalıdır. Alçak gönüllülüğün de bir ölçüsü vardır. Kişi davranışları ile ne gurura kaçmalı ne de ilmin şerefini alçaltıcı bir tutum içinde bulunmalıdır. İlmin vakar ve şerefini de korumalıdır. İlim yolcusu bu koruma yollarını ise hocasından öğrenir.1

Peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyurmuşlardır: الرجال افواه من العلم خذوا  “İlmi kişilerin ağızlarından alın.”[7] Burada âlimler kastedilmektedir. İlim öğrenmek için mutlaka bir âlimin hem gönlünden, hem de dilinden ilim elde etmek lazımdır. Hocanın seçimi de çok önemli bir esastır. İmam-ı Azam Ebu Hanife hocada aranacak özellikleri şöyle sıralamıştır:

1-      İlim yolcusu, ilmî seviyesi yüksek olan bir hocayı seçmelidir.

2-      Seçeceği hoca, insanların takva yönünden en üstünü olmalıdır.

3-      Hoca mevcut hocaları en yaşlısı olmalıdır.

4-      İlim yolcusu hoca seçerken ilim adamlarına danışmalıdır.[8]

Tevhid inancının temeli ilim, ilmin temeli de terbiye ve saygıdır. İlim yolcusu, hocasına, ilim adamlarına, kitaplarına ve geçmiş büyük âlimlere saygılı olmalıdır. İlim yolcusu ilme ve ilim adamlarına saygı göstermedikçe ilmi elde edemez ve elde ettiği bilgiden faydalanamaz. Geçmiş zamanlarda ilim yolcusunun herhangi bir kitap üzerine kalem, hokka veya başka bir şeyi koyması saygısızlık olarak nitelendirilmiştir.  

İlim yolcusunun hoca seçimi kadar arkadaş seçimi de önemlidir. Bunun için ilim yolcusu öğrenim aşamasında iyi arkadaşlar edinmelidir. İlim yolcusu aşağıdaki özelliklere sahip olan kimseleri arkadaş edinmelidir:

1.       Çalışkan olan.

2.       Takva sahibi olan

3.       Anlayışlı ve güzel huylu olan

4.       Az konuşan

5.       Zamanını boşa harcamayan.[9]

Dinimizde ve toplumumuzda ilim ve âlim her zaman baş üstünde tutulmuştur. Bunun sebebi ilmin onlarca meşakkatle elde edilmesidir.    İlim sonsuz bir okyanustur. Bizim ondan elde edeceğimiz bilgi ise damla kadardır. Bu damlayı elde etmek hiçte kolay değildir. Bu damlayı elde etmeyi kolaylaştırmak için bazı yöntem ve taktikler gerekmektedir. Niyet, tevekkül, sabır, şükür hoca ve arkadaş seçimi bu yöntem ve taktiklerin temelini oluşturur. Peygamberimiz (s.a.v) ilim ve âlimler hakkında şöyle buyurmuştur: “Kim ilim öğrenmek için yola çıkarsa, Cenabı Allah onun için cennet yolunu kolaylaştırır. Melekler ilim öğrenene kanatlarını gererler. Âlim için denizdeki balıklara varıncaya kadar gökte ve yerde ne varsa hepsi Allah’tan bağışlanma diler. Şüphesiz âlimler peygamberlerin varisleridir. Peygamberler altın ve gümüşü miras bırakmamışlardır. Onlar ancak ilmi miras bırakmışlardır.”[10]

---

[1] İbn-i Mace, 1/81, H.No: 225.

[2] Zernuci, B. (2011). Tâlimü’l Müteallim (11.Baskı) içinde (69). İstanbul: Feyiz Yayınları.

[3]^,5 Zernuci, B. (2011). Tâlimü’l Müteallim (11.Baskı) içinde (75,72). İstanbul: Feyiz Yayınları.

[4] İbrahim Suresi/7

[6] Zernuci, B. (2011). Tâlimü’l Müteallim (11.Baskı) içinde (90). İstanbul: Feyiz Yayınları.

[7] Kaynak bulunamadı.

[8] Zernuci, B. (2011). Tâlimü’l Müteallim (11.Baskı) içinde (87). İstanbul: Feyiz Yayınları.

[9] Zernuci, B. (2011). Tâlimü’l Müteallim (11.Baskı) içinde (96). İstanbul: Feyiz Yayınları.

[10] Münziri, age, s. 94